Φιρίκι

Το φιρίκι κι η φιρικιά

Ο Οκτώβρης περπατά στο δεύτερο δεκαήμερο! 
Τα κυδώνια, τα μήλα και τα κάστανα στο Πήλιο μαζεύτηκαν. Οι λωτοί κοντεύουν να ωριμάσουν και τα κούμαρα στο "ρ'μάγκι" αργούν. Τα "σούρβα" δεν υπάρχουν πια κι "οι μαν'τάρις" άρχισαν να βγαίνουν στα ψηλώματα. Ο περίπατος στο βουνό με τα "χεινουπουριάτ'κα" χρώματα ...μαγεία! 
Και τα γλυκά φιρίκια ωρίμασαν και συγκομίστηκαν. Κι αυτά τα λίγα, που έπεσαν στο χώμα κάτω "απ' τ'ς απαρατ'μένις μπ'λιές", κόκκινα-κόκκινα! Πριν σκεπαστούν απ' τα πεσμένα φύλλα, θα τα γευτούν ο πεινασμένος σκίουρος, ο περαστικός κυνηγός κι ο περιπατητής του σαββατοκυριακάτικου... 
Θα τα γευτούν όμως κι όσοι ξέρουν από αυθεντικά προϊόντα και γνήσια ποιότητα -όπως τα φιρίκια-αγοράζοντάς τα!  
Ας γνωρίσουμε τα "μηλαράκια" μας κι εδώ, γιατί είναι ένα κομμάτι της πηλιορείτικης ζωής, της παραγωγής, της παράδοσης,  και σίγουρα της οικονομίας :

Αντιγραφή (αυθαίρετη και ...λίγο πειραγμένη) από το ιστολόγιο 
της Όλγας  http://firiki.pblogs.gr

Το φιρίκι προέρχεται από την τούρκικη λέξη ερίκ ελμανσί= μήλο σαν κορόμηλο [ερίκ= αβράμηλον (=αβρά=μαλακά, τρυφερά) ελμά=μήλο]. Το λατινικό όνομα του δέντρου είναι Malus domestica Borkh.

Η «μπ’λιά - φιρ’κιά» λέγεται ότι προέρχονται από την περιοχή της Εφέσου ή του Πόντου, με τη δεύτερη πατρίδα να είναι η πιο σίγουρη, λόγω του κλίματος που ευδοκιμεί.

Ήρθε στο Πήλιο μάλλον το18^ο ή 19^ο αιώνα και πρωτοκαλλιεργήθηκε στη Ζαγορά. Οι Πηλιορείτες ως έμπειροι δεντροκαλλιεργητές, έμειναν έκπληκτοι απ’ τη νέα ποικιλία κι αμέσως άρχισαν να μπολιάζουν τα υποκείμενα με φιρίκι. Γέμισε όλο το Πήλιο με τα νέα δέντρα. Πέρασε  ύστερα στα ορεινά του Αλμυρού και στη Βόρεια Εύβοια. Τα «πίσου χουριά» (=ανατολικό Πήλιο) κατά την έκφραση των κατοίκων του κεντροδυτικού Πηλίου, είχαν ως τον Πόλεμο μονοκαλλιέργεια το φιρίκι! 

Στον «Προμηθέα» του ο Ζωσιμάς στα 1889, μας λέει ότι η Δράκια κι ο Αϊ-Λαυρέντης, είχαν 32 ποικιλίες μήλων και τα φιρίκια σε τρεις ποικιλίες. (ΕΔΩ) Δύο καλοκαιρινές και μια χειμωνιάτικη! Τότε γνωστά ως «ferikia», ήταν περιζήτητα στις αγορές της Θεσ/νίκης και των Αθηνών.

Ο Κ. Λιάπης γράφει πως στις αρχές του 20^ου αιώνα στον Αϊ-Γιώργη είχαν φυτευτεί 8.000 φιρικιές! Πράγματι, τα αγιοργείτικα «χουράφια» προπολεμικά «κατέβαζαν χιλιάδις ουκάδις» μήλων! Ακόμη και σήμερα σε μέρη όπου το καλοκαίρι «δε διψούνι» υπάρχουν δέντρα -γερασμένα βέβαια- από την εποχή του ‘50!

Αν σκεφτεί κάποιος πως η παραγωγή των χωριών τότε ήταν βασικά οι ελιές, τ’ αμπέλια, τα κάστανα, τα βιοτεχνικά προϊόντα κλπ, η εξάπλωση της μηλιοκαλλιέργειας με τα φιρίκια, έδωσε νέα οικονομική ώθηση στους πηλιορείτικους πληθυσμούς.

Αργότερα, το φιρίκι έγινε «γλυκό τ’ κουταλιού» - το γνωστό μηλαράκι, μαρμελάδα και «ζαχαρόπηκτα», από τις νοικοκυρές και από το εργοστάσιο του ΣΠΟΛΚ (ΕΔΩ) στα Λεχώνια, ειδικά όταν είχε μεγάλη παραγωγή. Και σε κάποιες παλιότερες εποχές το συναντούσαμε στα πανηγύρια, καρφωμένο σε καλαμάκι εξωτερικά καραμελωμένο, σαν γλειφιτζούρι ! 

Καλλιεργείται η φιρικιά σε υψόμετρο μεταξύ 300μ και 900μ. (ημιορεινά-ορεινά  μέρη) σε καλά αποστραγγιζόμενα εδάφη και κοντά σε περιοχές με καστανιές, κουμαριές, οξιές, για να υπάρχει εμπλουτισμός με οργανικά συστατικά  των πηλιορείτικων αβεστολιθικών εδαφών. 
Το κλίμα που ευδοκιμούν τα φιρίκια πρέπει να είναι χωρίς μεγάλες διαφορές θερμοκρασίας νύχτας- μέρας, να είναι σχετικά υγρό και με μεγάλη καθημερινή ηλιοφάνεια. Γι’ αυτό κι ορεινές περιοχές του Πηλίου που έχουν αυτές τις κλιματολογικές συνθήκες, φτιάχνουν και τα γευστικότερα φιρίκια. "Κουφνουτά", "μασουράτα" κι "άλ'κα"!
Έχουν όταν ωριμάσουν χρώμα κιτρινοκόκκινο. Κι όσο πιο πολύ τα βλέπει ο ήλιος πάνω στα δέντρα, τόσο πιο κόκκινα γίνονται και περισσότερο κοκκινίζει η ηλιόλουστη πλευρά. 

Η καλλιέργεια γινόταν πάντα και σήμερα πάλι γίνεται σε οπωρώνες με πεζούλες –λόγω των επικλινών και δύσκολων εδαφών. Όπως όλες οι μηλιές έτσι κι οι φιρικιές θέλουν την ίδια φροντίδα. Σκάψιμο στη ρίζα και ξελάκκωμα, λίπανση με κοπριά, κλάδεμα την άνοιξη πριν την ανθοφορία, ψεκασμούς, σκότωμα σκουληκιών στον κορμό, «άρι(ε)μα» δηλ. αραίωμα των μικρών μήλων μετά την καρποδεσία, πότισμα το καλοκαίρι και «μάζι(ε)μα». Παλιά «ραντίζανι» με «τ’ς μηχανές τ’ς πλάτ’ς» κι μ' ένα μόνο φάρμακο, το αρσενικό. Επειδή οι μηλιές ήταν ψηλές και η εκτόξευση του δηλητηρίου δεν έφτανε ως τις κορφές, ανέβαιναν πάνω σε τρισκέλι για να φτάσει!

Η συγκομιδή γίνεται πάντα με τα χέρια. Παλιά σε «ντ’μένες κούφες», σήμερα σε πλαστικούς κουβάδες.  Άρα η καλλιέργεια, ήταν κι είναι απαιτητική. Γίνεται στο τέλος του Σεπτέμβρη και αρχές του Οκτώβρη. 

Οι καλλιεργούμενες μηλιές-φιρικιές παράγουν καρπό, σχεδόν ανά διετία. Αρχίζουν να καρποφορούν μια 6ετία μετά τη φύτευση τους και στη 10ετία η παραγωγή γίνεται ικανοποιητική, αφού μεγαλώσουν τα δέντρα. Δίνουν καρπό για αρκετές δεκαετίες και σε μεγάλες ποσότητες. Υπήρχαν δέντρα που «κατέβαζαν» ως και τετρακόσιες οκάδες, δηλ. μισό τόνο!

Η αποθήκευση μετά τη συγκομιδή και στην προ ψυγείων εποχή, γινόταν σε «ντάμια» ή «κατώϊα» σωρηδόν. Σιγά σιγά μετά, τα φόρτωναν σε «αρκάδες και γαλίκια», που τα έκλειναν από πάνω με λινάτσες και τα μετέφεραν με τα ζώα αρχικά και με τρένα ή καΐκια μετά, στις αγορές εντός κι εκτός Ελλάδας. Κι επειδή είναι ανθεκτικό φρούτο, προτιμούνταν πάντα απ’ τους εμπόρους.

Τα χωριά που είχαν κι έχουν τη μεγαλύτερη παραγωγή είναι η Δράκια, ο Αϊ-Γιώργης, ο Αϊ-Λαυρέντης, η Πορταριά, οι  Μηλιές, η Βυζίτσα, οι Πινακάτες, το Καραμπάσι κ.ά στο κεντροδυτικό Πήλιο. Στο ανατολικό όλα τα χωριά, με τη Ζαγορά να έχει τα πρωτεία.

Σήμερα άρχισε πάλι η καλλιέργειά του φιρικιού, που είχε σχεδόν εγκαταλειφτεί  τις προηγούμενες δεκαετίες για χάρη των νιόφερτων αποδοτικότερων ποικιλιών. 

Η διάθεσή του στις αγορές είναι καλή - αφού οι Νεοέλληνες άρχισαν να το γνωρίζουν. Οι τιμές επίσης είναι ικανοποιητικές, αν και λογικό είναι που είναι υψηλότερες των άλλων μηχανικά καλλιεργούμενων ποικιλιών μήλων.

Το γευστικότατο αυτό μηλαράκι σήμερα, είναι ένα προϊόν πιστοποιημένο. Στη βάση δεδομένων (μητρώο) DOOR της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μια θέση στις καταχωρίσεις απ’ την Ελλάδα κατέχει και το «φιρίκι Πηλίου».

Υ. Γ. 1   -Για το "βασιλιά των μήλων" το φιρίκι, διαβάστε και στο ...ΦΙΡΙΚΙ (ΕΔΩ)
Υ. Γ. 2   -Ο φίλτατος Μηλιώτης γιατρός κ. Θεόδ. Γκαβαρδίνας συμπλήρωσε τη δημοσίευση και τον ευχαριστώ: 
[…] Έτσι θα προσπαθήσω να περιγράψω μερικές ακόμα χρήσεις του.

Τα καλύτερα έφευγαν για τις διάφορες αγορές με το τραίνο από τις Μηλιές, τα Αργυρέικα τα Ογλά και τη Γατζέα. Τα δεύτερα πήγαιναν στην τοπική αγορά, ενώ τα "ευγάλματα" τα χρησιμοποιούσαν για μαρμελάδες, γλυκό του κουταλιού(τα μικρά) και πετιμέζι. Δεν ξεχνώ το πόσες ώρες έχω γυρίσει την κουτάλα  μέσα στο καζανάκι μέχρι να δέσει το πετιμέζι... 

Τέλος οι "πισιάδις" γίνονταν "μηλοκόμματα" για τροφή των ζώων κατά τη διάρκεια του χειμώνα.

[Σημείωση: Επειδή κάποιοι δε γνωρίζουν το πηλιορείτικο γλωσσικό ιδίωμα εξηγώ τις εντός εισαγωγικών λέξεις που έγραψε ο κ. Γκαβαρδίνας.

Ευγάλματα= φρούτα μη εμπορεύσιμα που στη διαλογή «έβγαιναν»- πετιόντουσαν- ως άχρηστα (δυσμορφία, μικρό μέγεθος, σκουληκοφαγωμένα  κλπ.)  
Πισιάδις= φρούτα που «έπεφταν» από το δέντρο πριν τη συλλογή τους λόγω ανέμου συνήθως ή αρρώστιας ή ωρίμανσης. Αλλού λέγονται χαμάδες(<χάμω).

Μηλοκόμματα= μήλα που κοβόντουσαν κομματάκια και δίνονταν στα οικόσιτα ζώα (κατσίκες, πρόβατα, κουνέλια, κότες) για να μπορούν να τα τρώνε ευκολότερα. Συνήθως τα αναμείγνυαν με πίτουρα για να γίνουν πιο θρεπτικά. Στα αλογομούλαρα έδιναν ελάχιστα γιατί αυτά «μεθούν» κι αυτά «ακέργια»(ολόκληρα).   

Αυτή ήταν η πραγματική «οικιακή οικονομία»! Τίποτα δεν πήγαινε τότε χαμένο! Διατρέφονταν άνθρωποι και ζώα. Σήμερα εφευρέθηκε η οικιακή κομποστοποίηση!]