Πηλιορείτικες εκκλησιές

Αρχίζει η Μεγάλη Εβδομάδα! Θα εκκλησιαζόμαστε συχνά. Όμως είναι καιρός να γνωρίσουμε και τις σπουδαίες εκκλησίες του Πηλίου, από αρχιτεκτονική άποψη!

(Aντίγραφο από "Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΔΗΜΟΣ ΖΗΠΑΝΙΩΤΗΣ" - Αθήνα 1957 του Κίτσου Μακρή)

Άγιος Νικόλαος Πορταριάς (από visitportaria.com)

ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ

Οι εκκλησίες του Πηλίου είναι βασιλικές οι περισσότερες, μονόκλιτες ή τρίκλιτες, και λίγα σταυροθόλια Σε τρεις κύριους τύπους μπορούμε να τις χωρίσουμε στις μονόκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, στις τρίκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές, και στις μονόκλιτες με θόλο. Καθένας από τους τύπους αυτούς έχει άπειρες παραλλαγές. Κάθε πηλιορείτικη εκκλησία είναι και μια παραλλαγή αυτών των βασικών τύπων. Πολλοί παράγοντες επιδρούν στή δημιουργία αυτών των ποικιλιών: Οι οικονομικές δυνατότητες των κτητόρων (πού επηρεάζουν και τις διαστάσεις και τα ολικά), ή διαμόρφωση του εδάφους (αν είναι σε κορυφή λόφου, σε πλαγιά, στο κέντρο μιας πλατείας, σε πολύ κατηφορικό έδαφος), ή θέση τους σχετικά με το χωριό και τις προσπελάσεις (πού καθορίζουν την κύρια όψη της εκκλησίας, και την είσοδο της, μια πού ο προσανατολισμός της είναι πάντοτε ο ίδιος), γειτονικές οίκος προϋπάρχουσες οικοδομές (πού επηρεάζουν τα φωτιστικά ανοίγματα, την τοποθέτηση του νάρθηκα κτλ.), ή χρήση (αν είναι καθολικό μοναστηρίου ή ξωκλήσι ή κεντρική εκκλησία χωριού).

Οι μονόκλιτες ξυλόστεγες βασιλικές

Έχουν μικρές διαστάσεις και είναι συνήθως ξωκλήσια. Έχουν δίρριχτη σκεπή με πλάκες προπαντιώτικες, δηλαδή σχιστολιθικές πλάκες πού βγαίνουν κοντά στο πηλιορείτικο χωριό Πρόπαν. ΄Εχουν μια κόγχη ημικυκλική στον ανατολικό τοίχο (΄Αγ. Γεώργιος κοντά στον Κισσό) και σπανιότερα τρεις (΄Αγ. Ιωάννης Μακρυνίτσας). Μερικά ξωκλήσια δεν έχουν καθόλου ανατολική κόγχη ('Αγία ΄Αννα 'Ανεμούτσας). Πολλές φορές έχουν στη δυτική πλευρά ξύλινο υπόστεγο πλακοσκέπαστο (Παναγία κοντά στον Κισσό). Είναι χτισμένες με πέτρα και δεν έχουν αξιόλογο γλυπτικό ή ζωγραφικό διάκοσμο. Εξαίρεση αποτελεί ή μικρή εκκλησία του 'Αγίου Ιωάννου Μακρυνίτσα, στην κεντρική πλατεία του χωριού, πού έχει επιμελημένη ισόδομη τοιχοποιία, χτιστό δυτικό και νότιο υπόστεγο (εξωνάρθηκα) και πλούσια γλυπτική διακόσμηση.

Ξυλόστεγες τρίκλιτες βασιλικές

Είναι οι περισσότερες και μεγαλύτερες εκκλησίες των χωριών του Πηλίου. 'Εξωτερικά φαίνονται σαν μονόκλιτες γιατί ή δίρριχτη στέγη τους σκεπάζει και τα τρία κλίτη. Το μεσαίο κλίτος είναι πάντοτε ψηλότερο καί φαρδύτερο από τα δύο πλαγινά. Ή οροφή τους είτε είναι επίπεδη, και τότε έχει ξύλινο ταβάνι ξυλόγλυπτο (΄Αγ. 'Αθανάσιος 'Αγ. Γεωργίου Νηλείας) είτε καμαρωτή με μπαγδατί και με γύψινες διακοσμήσεις (΄Αγ. Γεώργιος Μακρυνίτσας). Στο ταβάνι υπάρχουν μικροί θόλοι ή φουρνικά με τσατμά, πού δε φαίνονται εξωτερικά (Αγία Παρασκευή Ζαγοράς). Ό γυναικωνίτης σε σχήμα Π, πιάνει τη δυτική πλευρά και μέρος από τη νότια.

Τα κλίτη χωρίζονται με δύο σειρές χτιστές κολώνες ανά δύο ή τρεις ή τέσσερες. Οι κιονοστοιχίες αυτές συνδέονται με τοξοστοιχίες. Πολλές φορές και βορεινή και στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους και σε τέσσερες ή έξη από τις κολώνες. Μερικές φορές πάνω από το στηθαίο του γυναικωνίτη υπάρχει καφάσι για να κρύβει τελείως τις γυναίκες από τα αντρικά βλέμματα (Επισκοπή ΄Ανω Βόλου). Πάντως οι γυναίκες δεν πήγαιναν μόνο στο γυναικωνίτη άλλα και στο αριστερό από τα κλίτη. 'Υπάρχει και ένα ανέκδοτο πηλιορείτικο δημοτικό τραγούδι, πού περιγράφει μια τρίκλιτη βασιλική και καθορίζει τη θέση των πιστών στην εκκλησία :

Μάστορα, πρωτομάστορα και πρώτε στους μαστόρους

πούρθες από τα Γιάννενα να χτίσεις εκκλησία

κάν’ την τρανή, κάν’ την ψηλή, κάν’ την στα δυό, στα τρία

Ζερβά να είν’ ή Παναγιά με όλα τα κορίτσια

δεξιά να είναι ό Χριστός μ’ όλα τα παλληκάρια

στη μέση νάναι ο Σταυρός, να στέκουν οι Γερόντοι.

Εξωτερικά έχουν υπόστεγο είτε ξύλινο πλακοσκέπαστο (Αγ. Κυριακή Ζαγοράς) είτε με κολώνες χτιστές (΄Αγ. 'Ανάργυροι Πορταριάς), είτε μέ κολώνες μαρμάρινες (΄Αγ. Γεώργιος στο χωριό Άγιος Γεώργιος Νηλείας). Το υπόστεγο περιβάλλει την εκκλησία είτε από τις δύο πλευρές, δυτική και νότια (Παναγία Μακρυνίτσας) είτε και στή βορεινή ('Αγία Μαρίνα Κισσού) και καταλήγει τις περισσότερες φορές ανατολικά σέ παρεκκλήσια. Στην ανατολική πλευρά έχουν τρείς συνήθως κόγχες, με τη μεσαία μεγαλύτερη. Εξωτερικά οι κόγχες έχουν πολλές φορές χαμηλά διακοσμητικά ανάγλυφα (΄Αγ. Νικόλαος Πορταριάς). Ή τοιχοποιία τους είναι είτε απλή πέτρινη ασοβάτιστη, ή, πιο σπάνια σοβατισμένη (Γενέσιο Θεοτόκου Λαύκου) ή ισοδομική αρμολογημένη (΄Αγ. Παρασκευή Ζαγοράς).

Μονόκλιτες Βασιλικές με θόλο.

Είναι είτε μικρά ξωκλήσια Αγία Τριάδα (στη θέση Πάλιτσι), είτε καθολικά μοναστηριών (Παναγία Λαμπινούς), είτε κεντρικές εκκλησίες χωριών (΄Αγ. Ιωάννης Νιάου). Όλες έχουν θόλο πού είτε κρύβεται από την κλίση της σκεπής, που φουσκώνει ελαφρά στην οροφή του θόλου (Παναγία Λαμπινούς), είτε προβάλλει σαν έντονο φούσκωμα τής πλακόστρωτης στέγης σε σχήμα μισού λεμονιού (Εκκλησία Σταύρου Ανεμούτσας), είτε ξεχωρίζει σαν πολυεδρικός χαμηλός τρούλος (΄Αγ. 'Αθανάσιος Λαύκου). Ο ανοιχτός τους εξωνάρθηκας είναι, είτε χτιστός, και τότε είναι μόνο στη δυτική πλευρά (΄Αγ. 'Αθανάσιος Λαύκου), είτε ξύλινος πλακοσκέπαστος και τότε μπορεί να προεκτείνεται και στη νότια πλευρά (Λαμπινού). Έχουν ανατολικά τρεις κόγχες, έκτος από τα μικρά ξωκλήσια, πού έχουν μία (Θεοτόκος στα θέση Μούζιες Λαύκου). Ή τοιχοποιία είναι είτε κοινή πέτρινη είτε εσοδομική αρμολογημένη.

Τα δάπεδα των εκκλησιών όλων των τύπων είναι πλακόστρωτα κι έχουν μερικές φορές απλά διακοσμητικά πού σχηματίζονται από πελεκημένες πέτρες με αρμούς από στρογγυλεμένα βότσαλα, ποταμίσια ή θαλασσινά (Θεοτόκος Μουρεσιού). Δυστυχώς πολλά από τα δάπεδα αυτά έχουν αντικατασταθεί αργότερα από τσιμεντένια βιομηχανικά πλακάκια. Εντελώς ιδιαίτερον τύπο παρουσιάζει ή εκκλησία του μοναστηρίου του Αϊ- Λαυρέντη, τρίκογχη βασιλική με ψηλοτύμπανο τρούλο, καί τρίπλευρες κόγχες. Λεπτομερή της περιγραφή δημοσίευσε ο αρχαιολόγος Νικ. Γιαννόπουλος. 

Αγία Κυριακή Ζαγοράς (imd.gr)