Εργαλεία & σκεύη (3)

Ζυγαριές και ζύγια

Το ζύγισμα (στάθμιση-μέτρηση) των διαφόρων προϊόντων ή υλικών υπάρχει  από το 5000 πΧ και χάνεται στα βάθη των χρόνων. Ανάλογα με το προϊόν, τις εποχές και τις χώρες η «ζύγιση» γινόταν με διάφορους τρόπους. 

Σ’ εμάς εδώ, αλλά και στην Ευρώπη τα παλιότερα χρόνια, πριν έρθουν οι αυτόματες με ελατήρια και οι ηλεκτρονικές ζυγαριές, για τα μεγάλα βάρη είχαμε τις πλάστιγγες, για τα μεσαία τα καντάρια και τις παλάντζες και τις σταθερές ζυγαριές του πάγκου. Για μικρά ως ελάχιστα βάρη υπήρχαν οι ζυγαριές ακριβείας (φαρμακεία, χρυσοχοεία κλπ). 

Στατήρας ή καντάρι

Τα καντάρια (οι στατήρες των αρχαίων, statera λατινικά) λειτουργούσαν με διαιρεμένο σε οκάδες ή κιλά μοχλοβραχίονα με κινητό αντίβαρο και με το υπομόχλιο σταθερό πάνω απ’ τη θέση του γάντζου, απ' όπου περνούσε ένα ξύλινο δοκάρι τη "μανέλα" (φαλάγγι) και κρατιόταν στις άκρες του από δυο ανθρώπους σηκωτές-ζυγιστές. Ο γάντζος από κάτω ή οι δυο αλυσίδες που κατέληγαν πάλι σε γάντζους μυτερούς, ήταν για την ανάρτηση του βάρους πχ αρκάδες, στίβα τελάρων κλπ. Τα καντάρια γύριζαν κι ανάποδα και ζύγιζαν ελαφρύτερα ή βαρύτερα πράγματα αναλόγως. Υπήρχαν και καντάρια που ζύγιζαν οκάδες απ’ τη μια και κιλά απ' την άλλη. 

Οι κατασκευαστές κανταριών στο Βόλο.
ΕΜΠΟΡΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΒΟΛΟΥ- 1911

Με τον ίδιο τρόπο ζύγιζαν κι οι παλάντζες (balanza ιταλικά), αλλά ελαφρύτερα υλικά πχ λαχανικά και φρούτα. Στον κάτω γάντζο τους υπήρχε τάσι ή πιάτο με τρεις αλυσίδες για την τοποθέτηση των προϊόντων.  

 Όνομα και ...πράμα!
Βολιώτικη διαφήμιση του 1899
 (Ημερολόγιον Φιλοπτώχου Αδελφότητος Βόλου) 

Οι πλάστιγγες ζύγιαζαν με βαρίδια-ζύγια δεκαπλασιάζοντας ή εκατονταπλασιάζοντας την ονομαστική τους αξία και με κινητό ζύγι σε βραχίονα-φάλαγγα για ρύθμιση.

Η ζύγιση με όλους τους παλιούς ζυγούς-ζυγαριές στηρίζεται στην αρχή της ισορροπίας του ξύλινου δοκού αρχικά και του μεταλλικού μοχλοβραχίονα αργότερα. Απ’ τη μια μεριά(=μπάντα) έμπαινε το προϊόν ή το υλικό που ήταν να ζυγιστεί κι απ’ την άλλη τα ζύγια ή ζύια ή δράμια ή βαρίδια. Όσο βάρος έδειχναν τα ζύγια (οκάδες και δράμια ως την 1η Απριλίου 1959 ή κιλά και γραμμάρια στο εξής), τόσο ήταν και το βάρος του προϊόντος ή του υλικού. Έτσι όταν ισορροπούσε η «βέργα» του μοχλοβραχίονα-κανόνα του κανταριού ή της παλάνζας κι ερχόταν σε οριζόντια θέση και το όρθιο δόντι ακριβώς στην ευθεία με τα άλλα τότε ήταν ακριβής η ζύγιση.  Στις πλάστιγγες και στις σταθερές ζυγαριές, έπρεπε να ισορροπήσουν στην ευθεία οι δυο ακίδες, τα νύχια.

Επιτραπέζια ζυγαριά ως 5 κιλά.
 Ήταν για ζύγισμα ψαριών γι' αυτό και το βαθύ τάσι  με ρύγχος

Ζύγια κιλόύ και υποδιαιρέσεων μπρούντζινα

Τα χτυπήματα-σφραγίδες του περιοδικού ελέγχου "Μέτρων και Σταθμών"

Φράσεις ή παροιμίες που προέρχονται από τη ζύγιση και τις ζυγαριές: 

Αυτός ζ’γιάζει απ’ τ’ς αλαφριές (=είναι ελαφρόμυαλος ή αγαθούλης)

Τα ‘χει τιτρακόσια (= έχει σώας τας φρένας, δεν του λείπει κανένα δράμι μυαλό)

Έφαγι ξύλου μι του καντάρ’ (=έφαγε πολύ ξύλο)

 Έβρεξι μι του καντάρ’ (=έβρεξε πάρα πολύ)

Ζύγιαζι σουστά κι πούλα ακριβά (=τιμιότητα)

Είνι ντιπ παλάντζα! (= δεν έχει σταθερή γνώμη ή άποψη)

Το συμφέρον με το δράμι κι η φιλία με το καντάρι (=εγωισμός)

Αίνιγμα:

Πετεινός νυχάτος, μακροποδαράτος, περπατεί και κρίνει τη δικαιοσύνη. Τι είναι; (η ζυγαριά)
και: 

ΥΓ 1: Ο λεχωνίτης Νώντας Τσ.  διαβάζοντας τα παραπάνω, έκανε μια συμπλήρωση στο όνομα του ξύλινου δοκαριού που χρησιμοποιούσαν στη ζύγιση με καντάρι: 
Το είπε "μανέλα" και ήταν από ξύλο καστανιάς. 
Βεβαίως το λέγανε έτσι, από τη "μανέλα" (=μανιβέλα) των ελαιοτριβείων, που εκείνη ήταν αρκετά μεγάλο δοκάρι και το γύριζαν οι εργάτες για να πιέσουν τα τσουβάλια του χειροκίνητου πιεστηρίου. Κι επειδή η "μανέλα ή φαλάγγι" έπρεπε να είναι από γερό ξύλο αντοχής, χρησιμοποιούσαν στο Πήλιο καστανίτικο "καπρούλι" (=παλούκι κιριστέ, δοκάρι).   
Το "φαλάγγι" (παλάγκο), επίσης ως δοκάρι, χρησιμοποιείται κι από τους βαρκάρηδες ως στήριγμα και στρωτήρας (κύλινδρος) για να βγάζουν-σέρνουν τις βάρκες τους στη στεριά. 
Ο Μένος Φιλήντας στη "Γλωσσογνωσία- Γλωσσογραφία- τομ. Γ΄", λέει πως προέρχεται από το palanca+φαλάγγι=παλάγγι (συμφυρμός-συνεπαρμός).

ΥΓ 2: Στο Πήλιο υπάρχουν κι οι φράσεις: 

α.  "Τάρα-μανέλα", που σημαίνει πως η μανέλα υπολογίζεται ως τάρα(=απόβαρο).
Έτσι μπορεί η "δ'λειά να γιένει τάρα-μανέλα!" (δηλαδή να ζημιωθεί ο πωλητής)

β.  "Έφαγι μανέλα"! (δάρθηκε με ξύλο)