Ο λιμός στο Πήλιο το 1917

Κατά την ιδίαν πεδινήν οδόν μίαν ώραν προβαίνοντες (απὸ το Βόλο), ερχόμεθα εις τα Λεχώνια. Αυτά κείνται επί μιας με χωράφια, αμπέλους, κήπους νεραντζίων, κίτρων και άλλων διαφόρων οπωρίμων δέντρων φυτευμένης πεδιάδος...

(Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία-Ιωάννης Αναστασίου Λεονάρδος, 1836)

Παρασκευή 15 Δεκεμβρίου 2017

Ο λιμός στο Πήλιο το 1917

Ο λ ι μ ό ς σ τ ο Π ή λ ι ο τ ο 1 9 1 7*
(Για να έχουμε να διαβάζουμε - τώρα που «μαζεύει» και το 2017! )

1. Αποκλεισμός:
[...] 1916.Τον Σεπτέμβριον ο Βενιζέλος απέδρα εξ Αθηνών μετά πολλών αξιωματικών και επήγαν εις Θεσσαλονίκην και έκαμον την Άμυναν και το κράτος εχωρίσθη εις δύο […] Η κατάστασις λίαν σοβαρά. Εκτός του παγκοσμίου πολέμου γίνεται και πόλεμος μεταξύ των Ελλήνων […] έγραψε στο Ημερολόγιό του ο ανθυπίατρος Γεώργιος Σατραζέμης από την Αργαλαστή, δίνοντάς μας αρχικά το ιστορικό στίγμα.
Και συνέχισε: Nοέμβριος 1916. Κατά τας 17 έγινε αποβίβασις Αγγλογάλλων εις το Φάληρον […] Εδώ, πάντες έλαβον τα όπλα και εξήλθον εις την αγοράν. Οι Βενιζελικοί κατατρομαγμένοι ήσαν κλεισμένοι μέσα […]Κατόπιν οι Αγγλογάλλοι ηρκέσθησαν να μας αποκλείσουν για να αποθάνωμεν εις τον εξ ασιτίας θάνατον και το κατόρθωσαν […] **
Οι Σύμμαχοι κήρυξαν στις 25 Νοεμβρίου, «αποκλεισμό» και της Μαγνησίας, πιστεύοντας έτσι ότι ο λαός θα αγανακτούσε από τις στερήσεις και θα εξανάγκαζε την κυβέρνησή του να μπει στον πόλεμο. Τα συμμαχικά πλοία περιπολούσαν ελέγχοντας τις ακτές του Πηλίου και των νησιών. Συλλάμβαναν ιστιοφόρα με φορτίο τρόφιμα ή εμπορεύματα. Τα ρυμουλκούσαν κατακρατώντας τα σαν λεία πολέμου.
Το λαϊκό αίσθημα των χωριών, που στην αρχή του πολέμου έκλινε υπέρ των Συμμάχων, στράφηκε εναντίον τους. Έτσι, για το μισό των Ελλήνων που στήριζαν το βασιλιά, μετατράπηκε σε εχθρικό με διαδηλώσεις, διώξεις βενιζελικών, τα «αναθέματα» στο Βόλο και στα χωριά του Πηλίου!
[…] Δεκέμβριος. Εν αποκλεισμώ όλη η παλαιά Ελλάς. Περιπολούν τα εγγλέζικα αλλά ημείς φωνάζουμε Ελιά και Βασιλιά. Ας πεινάσουμε. […] , έγραφε συνεχίζοντας ο γιατρός Σατραζέμης.
Τις πρώτες μέρες του Αποκλεισμού συνέβη ένα γεγονός που είχε σχέση με τους «επιστράτους» του Ανατολικού Πηλίου, όταν συμμαχικό πλοίο προσέγγισε την Τσαγκαράδα. Αυτό δείχνει την επικρατούσα κατάσταση και την αρχή των δεινών που θα ακολουθούσαν. Λίγο μετά δημοσιεύτηκε επιστολή του Αποστ. Βαϊνόπουλου, που επιβεβαίωνε αναλυτικά, ότι στις 15 Δεκεμβρίου ένα γαλλικό τορπιλοβόλο άραξε στην Νταμούχαρη, αποβιβάζοντας έναν πλωτάρχη και δυο ναύτες. Όλοι φοβήθηκαν. Ειδοποιήθηκαν οι επίστρατοι Μουρεσίου-Τσαγκαράδας και παράλληλα μαζί μ’ άλλους τους πλησίασαν ρωτώντας το σκοπό της επίσκεψής τους. Ο Γάλλος απάντησε πως ήθελε ν’ αγοράσει ψάρια. Ο έμπορος μιλώντας γαλλικά, του είπε πως δεν υπάρχουν, αφού δεν επιτρέπεται να ψαρέψουν λόγω του αποκλεισμού. Εκεί έγινε μια μακρά συζήτηση για το βασιλιά που κατηγορούσε ο Γάλλος και των Ελλήνων που έλεγαν πως στο όνομά του θα αντέξουν και την πείνα. Του έδειξαν μαύρο κριθαρένιο ψωμί και τον βεβαίωσαν πως θα πολεμήσουν γι’ αυτόν.
Το λιμάνι του Βόλου αποκλείστηκε στο τέλος του Φλεβάρη κι η κατάσταση δυσκόλεψε.

Ζητιάνα έξω από το Δημαρχείο Βόλου.
(Αρχείο Ν. Μαστρογιάννη)

2. Λιμός:
Ο λαός στο Πήλιο υπέφερε από την έλλειψη βασικών τροφών (κυρίως σιτηρών, ζάχαρης και αλατιού) αλλά και κάρβουνων και πετρελαίου. Οι ελλείψεις, βέβαια φάνηκαν πολύ πριν γίνει ο γενικός αποκλεισμός λόγω της προηγούμενης απαγόρευσης εισαγωγών.
Απ’ τον Αλμυρό (που παρόλη τη σιτοπαραγωγή εκεί κι είχαν έλλειψη) ο αρχαιολόγος Νικ. Γιαννόπουλος έγραψε πως επρόκειτο για «σ π α ν ο σ ι τ ί α μάλλον και ουχί σ ι τ ο δ ε ί α»! Όπως και να το είπε η πραγματικότητα ήταν μία κι ήταν ακόμη Ιανουάριος…
Η δημιουργία του Υπουργείου Επισιτισμού και Αυτάρκειας και η Επιτροπή Τροφίμων Βόλου που διαχειρίζονταν την κατάσταση, δεν μπορούσε να κάνει πολλά, παρά προσπαθούσε να ρυθμίσει τις ελλείψεις, λαμβάνοντας διάφορα μέτρα, όπως μοίρασμα ανεπαρκών σιτοφορτίων, διαρκή αστυνόμευση με ελέγχους σε αποθήκες κ.ά.
Από την Αθήνα η Κυβέρνηση Λάμπρου ήθελε να καθησυχάσει το λαό που λιμοκτονούσε. Η προπαγάνδα για την τόνωση του ηθικού του πληθυσμού ήταν στην ημερήσια διάταξη, με ανακοινώσεις-παρακάλια προς τις κοινοτικές αρχές. Αυτές έπρεπε να παροτρύνουν τους πολίτες σε εγκαρτέρηση με την ελπίδα προσεχούς βελτίωσης της τύχης τους!
Σταδιακά, η έλλειψη τροφών γινόταν μεγαλύτερη και επηρέαζε κυρίως τα φτωχά και μεσαία στρώματα, εκτός των «εχόντων». Η Επιτροπή Τροφίμων ανακοίνωνε συνεχώς πως έρχονται σιτηρά και κατήρτιζε πίνακες «Διανομής Αλεύρων»: […] Θα διατεθούν δια τον δήμον Αιαντίου σάκκοι 13, Αφετών 17, Ορμινίου 25, Σηπιάδος 28 κλπ, κλπ.
Τα άλευρα, τα δημητριακά και τα άλλα είδη μοιράζονταν, όταν υπήρχαν, με «δελτίο» από την Επιτροπή στους Πηλιορείτες, μέσω των επιλεγμένων «Πρατηρίων» που υπήρχαν σε κάθε χωριό, με πληρωμή. Όσο μεγάλωνε η έλλειψη, τόσο μίκραινε η αναλογία. Το ίδιο αύξαινε και η τιμή. Οι καταγγελίες των πολιτών για πλαστά Δελτία επιβραβεύονταν απ’ τις αρχές με περισσότερη ποσότητα απ’ την δικαιούμενη.
Εκεί στα «Πρατήρια» διανομής πολλές φορές διαδραματίζονταν διάφορα επεισόδια μεταξύ των χωρικών και των υπευθύνων παντοπωλών που είχαν σχέση με ελλιποβαρή παράδοση, αισχροκέρδεια και νοθεία. […] Εις τα χωρία του Πηλίου η κατάστασις ευρίσκεται εις σημείον απελπιστικόν, καθ’ όσον σπανίζει εις ταύτα ο άρτος [...] έλεγαν οι εφημερίδες.
Ο λαός της Ζαγοράς […] προ της γενικής ελλείψεως άρτου[…], στο τέλος Φεβρουαρίου οργάνωσε δυναμικό συλλαλητήριο, όπου απαίτησε και πέτυχε την παραίτηση του Προέδρου θεωρώντας τον υπεύθυνο για την κατάσταση.
Εις Μακρυνίτσαν και Δράκειαν τοιαύτη είναι η έλλειψις του άρτου, ώστε υπάρχει φόβος εξεγέρσεως[…], έγραφε αστυνομική αναφορά.
Όλα τα χωριά υπέφεραν, με τα φτωχότερα, να έχουν μεγαλύτερες ελλείψεις. Αλλά και τα πλουσιότερα παρ’ όλη την παραγωγή, δεν βρίσκονταν σε καλύτερη θέση.
Απ’ το ακρινό Βένετο διαμαρτύρονταν και παρακαλούσαν να τους στείλουν αλεύρι και τρόφιμα, λέγοντας πως αρρωσταίνουν και θα πεθάνουν από ασιτία.
Κι απ’ τον Άγιο Λαυρέντη φώναζαν: Η ζωή των κατοίκων μας κατέστη αβίωτος. Παρατηρείται γενική έλλειψις άρτου. Τα υπάρχοντα ολίγα τρόφιμα όχι μόνον ολίγον κατ’ ολίγον εξαντλούνται, αλλά και πωλούνται όσον η ψυχή του καθενός βαστά. […] Αργότερα στη γιορτή του Νέου Αποστόλου, θα εκδοθεί ανακοίνωση αδυναμίας του ναού να μοιράσει φαγητό στους προσκυνητές…
Οι μύλοι των χωριών αλευροποιούσαν όσα προϊόντα περιείχαν άμυλο και προέρχονταν από την παραγωγή τους. Στο Πήλιο δεν παρήγαγαν σιτάρι, εκτός από λίγο στην Αργαλαστή και καλαμπόκι στο μικρόκαμπο των Λεχωνίων! Το «φασ’λόψωμο ή φασ’λίσιο» ήταν τότε το ψωμί τους, καθώς και το ανάμεικτο. Αλεύρι με κάστανα, ρεβύθια, πατάτες ή κουκιά!
Μαζί μ’ αυτά και η παραγωγή ψωμιού από …αγριάδα: Η πείνα εις τα χωρία του Πηλίου έφθασεν μέχρι τοιούτου σημείου ώστε πολλοί κάτοικοι τρέφονται με ρίζας αγριάδας, τας οποίας αλευροποιούν […]
Η παραγωγή ελιάς και λαδιού, οι πατάτες στα ανατολικά χωριά, τα λαχανικά, αλλά και τα ψάρια της Κάρλας που ήταν χωρίς διατίμηση, έσωσαν κάπως την κατάσταση και τον πληθυσμό από το μαζικό θάνατο!
[…] Έχομεν άφθονα γεώμηλα, ώστε η πείνα δεν μας φοβερίζει […] είχε πει ο Βαϊνόπουλος στο Γάλλο. Μέχρι και η Βασίλισσα έκανε συστάσεις στους Πηλιορείτες να τρώνε πατάτες!
Ωστόσο οι πατάτες του Ανατολικού Πηλίου επιτάχτηκαν με διαταγή από την Επιτροπή Τροφίμων και στάλθηκαν στην Αθήνα.
Όσοι κάτοικοι είχαν στις αποθήκες τους ή μετέφεραν προϊόντα διατροφής, τα δήλωναν υποχρεωτικά. Η απόκρυψή τους συνεπαγόταν κατάσχεση, αλλά και ποινή.
Σε Ζαγορά, και Αργαλαστή ιδρύθηκαν συσσίτια «δια την ανακούφισιν των απόρων τάξεων» και σε πολλά χωριά γίνονταν έρανοι για τον ίδιο λόγο.
Κι ενώ τα δεινά συνεχίζονταν η Ιερά Σύνοδος έστειλε μήνυμα «δώρον άδωρον» στους χριστιανούς να μη νηστέψουν για τη Σαρακοστή, λέγοντας: […]εις τοιαύτας στερήσεις τροφίμων, ουδείς χριστιανός θα αμαρτήση αν κρεωφαγήση […]
Οι δύσκολες αυτές στιγμές του πηλιορείτη λαού περνούσαν και στις διασκεδάσεις του:
Ήρθαν οι αποκριές / έρημες και σκοτεινές, ούτε λάδι στο μπουκάλι / ούτε αλεύρι στο τσουβάλι!
Ο Σατραζέμης συνεχίζοντας τις εγγραφές του ανέφερε, πως εκτός από την πείνα που εξακολουθούσε, το Φεβρουάριο υπήρχε ψύχος και παγωνιά χωρίς χιόνια. Μάρτη και Απρίλη η κατάσταση επιδεινωνόταν με το λαό να υποφέρει. Οι χωρικοί προσπαθούσαν να χορτάσουν μαζεύοντας χόρτα.
Και η επιδείνωση συμπορεύτηκε και με την κατάληψη του Βόλου και των χωριών από τους Γάλλους στις 1-2 Ιουνίου.

Εκφόρτωση ξύλων για τις ανάγκες του σιδηροδρόμου
στο λιμάνι του Βόλου
(Αρχεία γαλλικού στρατού)

Η ζωή των κατοίκων αυτήν την περίοδο είχε δυσκολέψει και όλοι προσπαθούσαν να επιβιώσουν. […] Έχει επέλθει τοιαύτη εξάντλησις ώστε είναι αδύνατον να συνεχίσουν οι κάτοικοι τας εργασίας των επί μακρόν[…] έγραφε η ΘΕΣΣΑΛΙΑ όταν ξανακυκλοφόρησε. Κάποιοι επιβίωναν και με ανορθόδοξους τρόπους, όπως με κλοπές και λαθρεμπόριο.
Η έλλειψη αλατιού δημιούργησε προβλήματα κυρίως στη συντήρηση της ελιάς και των τυριών. Πολλοί έβραζαν θαλασσινό νερό για να αποκτήσουν ελάχιστο για άρτυμα. Οι συνέπειες της έλλειψης αλατιού (βλ. ιώδιο) φάνηκαν στο γυναικείο πληθυσμό τα επόμενα χρόνια, με αποτέλεσμα τη δημιουργία βρογχοκήλης.

Εκτός της πείνας και η έλλειψη πετροκάρβουνου επηρέασε τη ζωή των χωρικών. Η συγκοινωνία Βόλου- Μηλεών περιορίστηκε σταδιακά από τέσσερα σε ένα δρομολόγιο ημερησίως.
Ο αυστηρός αποκλεισμός σταμάτησε μετά από εξήμιση μήνες. Παρόλες τις προσπάθειες των Συμμάχων να υπάρξουν προμήθειες η ζωή των κατοίκων άργησε πολύ να επανέλθει στα φυσιολογικά.
Στα Ληξιαρχεία των χωριών του 1917, βρέθηκαν καταγραμμένοι αρκετοί θάνατοι, με τα πιστοποιητικά να αναγράφουν την αιτία : «εξ αθρεψίας, ασιτίας, καχεξίας, πείνης ή εξαντλήσεως». Ήταν αποτέλεσμα της λιμοκτονίας. Ενδεικτικά, έχουμε στον Αϊ-Γιώργη το θάνατο τριών παιδιών και 27χρονου, στα Άνω Λεχώνια 50χρονου και 3χρονης και στο ακρινό Τρίκερι τριών παιδιών και μιας 36χρονης. Πολλαπλάσιοι όμως θάνατοι υπήρξαν την επόμενη χρονιά του ’18 που θέρισε τους πρώτους μήνες η βαρυχειμωνιά και τους τελευταίους η γρίπη, βρίσκοντας τους συμπατριώτες μας σε πλήρη εξάντληση...

Και αντί επιλόγου τα λόγια του γιατρού: […] χάλια, χάλια εις το ελληνικόν Βασίλειον. η Ακρίβεια εξακολουθεί. ήραν μεν τον αποκλεισμόν, αλλά έχομεν άλλον χειρότερον τον δι’ υποβρυχίων Γερμανικών […] άρτος δεν υπάρχει. Έλλειψις... Και έτσι με βάσανα και στεναχώριες παρήλθε το 1917! […]***

------------------------------------------------------
* Ομιλία μου (περιληπτική εισήγηση) στην ημερίδα «Θεσσαλία: Ένας αιώνας από το πολυσήμαντο έτος 1917» (Βόλος 13-10-2017).
** Ευχαριστίες πολλές στο γιο του γιατρού κ. Νικόλαο Σατραζέμη που μου το παραχώρησε μέσω του κ. Γιάννη Κονιόρδου.

*** Δείτε για το λιμό κι (ΕΔΩ) σε παλιότερες αναρτήσεις.