Ζαχαρίας Παπαντωνίου: Βόλος !

Άλλη Μεριά -αντιπλημμυρικά με επίβλεψη του Ντε Κίρικο
(αρχείο Θανάσης Γέρμανος)

Θεσσαλικά  Σχεδιάσματα

ΦΥΣΙΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΒΟΛΟ

του Ζαχαρία Παπαντωνίου

Πολλές φορές, ψάχνοντας σε παλιά έντυπα, ανακαλύπτει κείμενα που ξεχάστηκαν πια, μα που είναι τόσο ζωντανά ακόμα. Η φρεσκάδα τους δον λέει να μαραθεί, όσο κι αν το χαρτί της πρώτης δημοσίευσης κιτρίνησε. Στην αθηναϊκή εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ» της 6ης Δεκεμβρίου 1937, δημοσιεύτηκε το παρακάτω κείμενο με τον πιο πάνω τίτλο, με τη μορφή της ταξιδιωτικής αφήγησης. 

Είναι γραμμένο από το λογοτέχνη  Ζ α χ α ρ ί α  Π α π α ν τ ω ν i ο υ , που φαίνεται πώς πρόσφατα τότε επισκέφτηκε το Βόλο και την περιοχή του. Αν το ξαναδημοσιεύουμε και σήμερα, ύστερα από 43 χρόνια, είναι γιατί στις γραμμές του βρήκαμε ωρισμένες παρατηρήσεις και διαπιστώσεις, πού και σήμερα προβληματίζουν τον τόπο. Επέμβαση στο κείμενο δεν κάναμε καμμιά και η ορθογραφία και η σύνταξη διατηρήθηκαν όπως είχαν στο πρωτότυπο. Το κείμενο αυτό του Ζαχαρία Παπαντωνίου είναι ντοκουμέντο, και σαν τέτοιο έχει τη θέση του στο περιοδικό μας.(*)

Γ.(ιάννης)  Μ.(ουγογιάννης)

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ο Βόλος έχει αναπτυχθή στη διάσταση του μήκους, στην παραλιακή φορά που έχει πάρη ένα αιώνα κι’ εδώ από το εμπορικό ένστικτο. Είναι γεωμετρημένος, κομμένος σε κανονικά τετραγωνάκια. Η νοικοκυρωσύνη, η άγνοια μαζί και η ανυπομονησία των Βολιωτών να χαρούν την ευτυχία της ελευθερίας, εχάραξαν την πόλι με χάρακα επιμελή μαθηματικό. Πλατείες δεν έχει. Είναι η έλλειψίς του. Η νοικοκυρική ρυμοτομία του 81 του έδωκε μεγάλους δρόμους κατά μήκος, όχι όμως και μεγάλες λεωφόρους προς τα βουνά που σχίζοντας το πλέγμα των στενών δρόμων, θ’ άφιναν το σμαράγδι τού Πηλίου να χυθή ως το λιμάνι. Τους υμεναίους αυτούς του πρασίνου και του κυανού τους ματαίωσεν η στεναχωρημένη ρυμοτομία της οριζοντίας και της καθέτου που είναι το χαρακτηριστικό του Βόλου και η μονοτονία των ελαιώνων του. Ο φυσιολάτρης θα στεναχωρηθή ως που να βγη στον κάμπο. Άμα όμως φτάση στον κάμπο και προχωρήση στα πρόβουνα, τον περιμένουν αρκετές χαρές. Το Πήλιο στήνει ως εκεί χαράδρες, νερά και πλατανοφυτείες. Οι άγριες ομορφιές της ρεματιάς του Άνω Βόλου περιμένουν τον περιπατητή. Δεν είδα κανέναν τέτοιον. Μα τον θέλει τάχα η φύσις; Απ’ όσα καταλαβαίνω, όπου είναι υπέροχη, δεν ανέχεται θεατή. Προ πάντων αποντροπιάζεται τόν όμιλο. Είδα τη βιβλική ρεμματιά τού Άνω Βόλου καταμόναχη. Ευτυχισμένη που δεν την εθαύμαζαν, παραδομένη στον εαυτό της, χτυπούσε το διαμαντένιο της νερό επάνω στα τιτανικά κοτρώνια της, κυλώντας το σε καταρραχυές, σερπαντίνες λίμνες και κρύβοντάς το από τη ματιά του ήλιου κάτω από λόγγο πυκνό πλατανιών. Το πρώτο που συλλογιέται, ο διαβάτης στο θέαμα τόσης φυσικής παρθενιάς, κοντά στην πόλι είναι. Έξω τα ολέθρια κονφόρ. Μακρυά τα βαρβαρόφωνα της προόδου, από την ελληνική τούτη συμφωνία. Ας μείνουν και λίγα φαράγγια δίχως επιχειρηματία και δίχως ομίλους τουριστών. Η καλλίτερη φρουρά των παρθενικών τοπείων είναι η κακή συγκοινωνία. Δυστυχώς είδα εκεί κοντά να διορθώνεται ο δρόμος, ο δρόμος για το αυτοκίνητο. Αρχίζω λοιπόν να τρέμω για τη ρεμματιά του Άνω Βόλου. Και δεν είναι ο μόνος μου φόβος. Τάχα και οι γαλήνιοι ελαιώνες τού κάμπου αυτού στέκουν καλά; Ο Βόλος έχει μια μεγάλη βιομηχανία - τα τσιμέντα. Δεν ξέρω, πως τα εργοστάσια τού τσιμέντου πρέπει να μετατεθούν από εκεί. 

Αν ανεβήτε στη Μακρυνίτσα ή στην Πορταριά και αναπτυχθή κάτου από το μπαλκόνι σας η μακάρια σύνθεσις των λόφων, των κήπων, των χωριών και της θάλασσας, θα ιδήτε ένα φοβερό κίτρινο σύννεφο, σαν το τελώνιο της Χαλιμάς, να προβάλλη από τη Γορίτσα, ν’ απλώνεται και να τυλίγη ολόκληρο τον κάμπο. Οι γεωργοί λέγουν πως από την εποχή του τσιμέντου η ελαιοπαραγωγή έχει πολύ ελαττωθή. Δυο επιτροπές ειδικών κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα. Μια τρίτη επιτροπή απεφάνθη πώς δεν γίνεται βλάβη. Ας υποθέσουμε πως η τρίτη επιτροπή είπε σωστά  Μα ο Βόλος; Το Πήλιο; Ας ερωτηθούν δα κι’ αυτοί. Δεν φαντάζομαι πως θα βρεθή κανένας να θεωρήση ωφέλιμο τον κίτρινο εφιάλτη του καπνού, που πνίγει μια ωραία χώρα και μεταβάλλει τον περιπατητή της παραλίας της Γορίτσας σε μουσικόν όργανον ειδικό για να εκτελή με τον βραχνό βήχα του ατονικήν σύνδεσιν του Χίντεμιτ.

Ας γυρίσουμε να ιδούμε την πόλη και τα έργα της. Το σχέδιο της πόλεως, που σταματούσε στην οδόν Παγασών από το ένα μέρος, στην οδόν Φιλίππου Ιωάννου από το άλλο και στην Ανάληψι προς βορράν, ήρθαν να το αλλοιώσουν οι αιφνιδιασμοί των γεγονότων. Η μικρασιατική καταστροφή έρριξε στο Βόλο δέκα χιλιάδες πρόσφυγες. Κύμα οικογενειών που ζητούσε στέγη χύθηκε μεταξύ των δύο χειμάρρων που δροσίζουν την πόλι χτίζοντας όπου τύχη, όπως τύχη. Η πολεοδομική αναρχία και τα αμείλικτα «τετελεσμένα» γεγονότα που ακολούθησαν και πού είχαν ως αποτέλεσμα να σκορπισθή στο περιθώριο της πόλεως πληθυσμός αναγκασμένος να εργάζεται στο κέντρο - σε εργοστάσια υφαντουργίας, σιδηρουργίας, καπναποθήκες, καταστήματα - δημιούργησε προβλήματα σοβαρά συγκοινωνίας. Το δημοτικό πνεύμα του Βόλου αντίκρυσεν αυτά τα προβλήματα, όλα μαζύ. Τα έργα τού Δήμου στα τελευταία δέκα χρόνια είναι έργα σταθερά προνοίας και επιστήμης. Γι’ αυτό δεν δίνουν απότομες εντυπώσεις. Ο δημότης που θα βρη ένα πρωί τέλειο δρόμο θα τον πατήση και θα ξεχάση τι είχε υποφέρει ως χτες. Η χρήσις είναι λήθη. Μολαταύτα το συγκοινωνιακό έργο του Δήμου σ’ αυτή τη δεκαετία, γιατί στην οδοποιία συγκέντρωσε όλες του τις πολεοδομικές δυνάμεις και μ’ αυτή προ πάντων θέλησε ν’ απαντήση στις δυσκολίες που δημιούργησεν η οικοδομική αναρχία θα μείνη ένα από τα σπουδαιότερά του.

Ως τότε τη συγκοινωνία του Βόλου την εξυπηρετούσε το γραφικό του «τραινάκι» ο τροχιόδρομος που διασχίζει το μήκος του, η συμπαθητική αυτή αρχαιότης, να εγγονάκι του τροχιοδρόμου του Βωτύ. Αυτοκίνητα δεν μπορούσαν να κυκλοφορήσουν, απλούστατα γιατί έλειπαν οι συγχρονισμένοι δρόμοι. Δεν υπήρχε λοιπόν συγκοινωνία. Μπορεί να φαντασθή τώρα κανείς τη μεταβολή της ζωής τού Βόλου και του Πηλίου όταν, στο διάστημα μιας εξαετίας, η οδοποιία έδωσε τις μεγάλες σημερινές αρτηρίες: Δρόμο ασφαλτοστρωμένο προς τη Λάρισσα και τον Αλμυρό από να μέρος, προς τα χωριά τού Πηλίου από το άλλο: Δρόμους παραλλήλους προς τη μεγάλη αρτηρία, επίσης ασφαλτοστρωμένους που οδηγούν στις βιομηχανικές εγκαταστάσεις και επιχειρήσεις, δρόμους δευτερεύοντας στις συνοικίες, με κράσπεδα και ρείθρα. Έτσι ο Βόλος έλαβε το αγαθόν της συγκοινωνίας άρτιο. Απέκτησε την τελευταίαν δεκαετία δρόμους με μήκος 80 περίπου χιλιομέτρων. Η οδοποιία της πόλεως μόνον εστοίχισε τριάντα εκατομμύρια. Και πρόκειται για δρόμους πραγματικούς, επειδή η τεχνική υπηρεσία του Βόλου έθεσε την βασική αρχή. «Κανένας δρόμος χωρίς κράσπεδα και ρείθρα» Στο σημείον αυτό ο Βόλος προσπέρασε τις άλλες πόλεις κι’ αυτήν ακόμη την πρωτεύουσαν. Για να θέλη ο Δήμος τον δρόμον ολόκληρο, πραγματικόν επήρε και τη σημερινή της ωραιότητα η παραλιακή λεωφόρος. Είχε άλλοτε το ίδιο πλάτος, ήταν όμως ανύπαρκτη προτού γίνει τέλεια. Μόνον όταν έγιναν εκεί πεζοδρόμια 10 μέτρων πλάτους πού πλαισιώνουν ασφαλτοστρωμένο κατάστρωμα 20 μέτρων πλάτους. Η παραλιακή λεωφόρος επήρε την αξία έργου ευεργετικού και μοναδικού στην Ελλάδα. Ας σημειωθή πως μέσα στην τελευταίαν δεκαετίαν έγιναν στην οδοποιία του Βόλου κράσπεδα και ρείθρα ογδοήντα χιλιομέτρων. Τα προβλήματα όμως μιας πόλεως είναι αλληλέγγυα. Και το αγαθό της συγκοινωνίας δεν θα ωφελούσεν αν ο Δήμος δεν αντίκρυζε όλα τα γενικά ζητήματα του Βόλου. Από τα γενικά ζητήματα άλλα βρήκαν την λύσιν των κι' άλλα αντικρύζονται με σταθερή προσπάθεια. Εκωδικοποιήθη το σχέδιο της πόλεως και με το ενιαίον τώρα σχέδιον, όπου έχουν τώρα συγχωνευθή όσες τροποποιήσεις έγιναν στο μεταξύ, έληξεν η οικοδομική αναρχία. Ελύθη το ζήτημα του φωτισμού. Ο Βόλος φωτίζεται λαμπρά, καλλίτερα, καθώς λέγουν από όλες τις ελληνικές πόλεις. Έγιναν λιμενικά έργα. Έγιναν οι τρείς περίφημοι ναοί του Βόλου, από τον αρχιτέκτονα Ζάχον, έργα τού Δήμου και αυτοί.

Πριν λυθή το γενικό ζήτημα της υδρεύσεως του Βόλου, ο δήμος επροίκισε τον συνοικισμόν της Νέας Ιωνίας, που κατοικείται από δέκα χιλιάδες πρόσφυγες, με αυτοτελές σύστημα υδρεύσεως, για το όποιον εδαπάνησε ένα και πλέον εκατομμύριον. Ο ένας από τους χειμάρρους που ορίζουν την πόλι, ο Άναυρος, απέκτησε γέφυραν με μπετόν αρμέ, ανοίγματος 26 μέτρων. Κανένας κάτοικος του Βόλου ή του Πηλίου δεν θα μείνη πλέον μονοσάνδαλος. Σ’ αυτόν τον ξεροπόταμο ο Ιάσων έχασε το σανδάλι του και η παράδοσις είναι αληθινή, αφού μας τονίζει την αλήθεια πως στους χειμάρρους χρειάζονται γέφυρες. Μα με την γέφυρα αυτήν εξεπληρώθη σκοπός πολύ μεγάλος. Χωρίς αυτήν δεν εννοείται η μεγάλη αρτηρία Λαρίσης - Βόλου -Πηλίου. Και χωρίς αυτή την αρτηρία τι αξίαν θα είχεν ο Βόλος;

Αυτό που λέμε δημοτικό πνεύμα του Βόλου, αυτή η συνοχή, η παράδοσις χαρακτηρίζεται καλλίτερα με το εξής: Ο φωτισμένος επιστήμων που διευθύνει την τεχνική υπηρεσία του δήμου Παγασών, ο μηχανικός κ. Κοντοστάνος, είχε κληθή από τον κοσμαγάπητο δήμαρχο του Βόλου Σπύρο Σπυρίδη. Όταν έπειτα η λαϊκή ψήφος έφερε δήμαρχο τον Καρτάλη, ο διευθυντής των τεχνικών υπηρεσιών του υπέβαλε την παραίτησί του. «Να μείνετε» ήταν η απάντησις του νέου Δημάρχου. Ο Καρτάλης, εκλεκτός δήμαρχος, φίλος του Βόλου, εθυσίασε την γνωστή κυριαρχική του φύσι για το συμφέρον της πόλεως. Και δεν είχε γελαστή όπως δεν γελάστηκαν ο Σπύρος Σπυρίδης και ο σημερινός δήμαρχος. Ο μηχανικός που τον εμπιστεύτηκαν τρεις δημοτικοί άρχοντες στη σειρά ήταν ο πρακτικός νους που εισηγήθη και εξετέλεσε μια σειρά γενναίων δημοτικών έργων για να αποδειχθή και η δική του αξία και η αλληλεγγύη των δημοτικών αρχόντων του Βόλου, η δύναμις που υπάρχει στην παράδοσι και στη συνέχεια. Και όμως τα σπουδαιότερα έργα είναι αυτά πού δεν έγιναν ακόμη. 

Αληθινό πολεοδομικό γεγονός για το Βόλο είναι ότι θα χρησιμοποιηθή ο τεράστιος χώρος της πλατείας Φερραίου που κατέχεται τώρα από τουρκικούς στρατώνες και φυλακές. Με την επιμονή και επιδέξια ενέργεια του κ. Σ. Σπυρίδη, έπειτα από μεγάλους αγώνες, ο Βόλος επήρε στην κατοχή του τον πολύτιμο τούτο χώρο, μέσα στο κέντρο, χώρο σαράντα τουλάχιστον στρεμμάτων. Εκεί τώρα λογαριάζουν να χτίσουν τα κρατικά μέγαρα μαζύ με το δημοτικό, γεγονός που θ’ αλλάξη τη κεντρική φυσιογνωμία τού Βόλου. Μελετώνται ακόμη η κατασκευή σφαγείων συγχρονισμένων για πληθυσμό εξήντα χιλιάδων 60000 κατοίκων, η αποξήρανσις του έλους της Μπουρμπουλήθρας για να απαλλαχθή η πόλις από την μάστιγα των κουνουπιών - είναι αυτό που πρέπει να προτιμηθή από όλα,- η διευθέτησις των εκβολών του Κραυσίδωνος για την προστασία της υγείας και της περιουσίας των γειτονικών συνοικισμών. Ας αναφέρωμε πως ο Δήμος έχει καταστρώσει σχέδιον υδρεύσεως του Βόλου με την πηγή της Καλιακούδας - νερό του Πηλίου που βρίσκεται σε οχτακόσια μέτρα ύψος. Χάρις σε νόμο ψηφισμένα προ τριών χρόνων ο Δήμος θα έχει το προνόμιον να εκμεταλευθή την ηλεκτρική δύναμι που θα δώση η τόση διαφορά του ύψους. Άμα τελειώσει το έργο της υδρεύσεως θα γίνη δίκτυο υπονόμων. Με αυτά τα έργα φιλοδοξεί να κλείση το δημαρχικό του στάδιον ο κ. Κ. Σπυρίδης.

Ο Μεζιέρ εδώ κι εξήντα χρόνια περιγράφει το Βόλο «φρούριο τουρκικό που κλείνει τους στρατώνες με τους οχτακόσιους στρατιώτες του και τα τουρκικά σπίτια» ενώ έξω από το κάστρο απλώνεται η μικρή ελληνική συνοικία με «ακάθαρτα φιδωτά σωκάκια, με καφενεία και με άθλια μικρομαγαζιά». Πόσο ήρθαμε μακρυά απ’ το Γάλλο ταξειδιώτη. Μα από το Βασιλειάδη;

                                                                                          ΖΑΧ. ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

(*) Ο Γ.(ιάννης)  Μ.(ουγογιάννης) εννοεί το περιοδικό "κείμενα του βόλου" τχ. 7, 1980, όπου δημοσιεύτηκε.