Γιατροσόφια (1)

Μαντζούνια* και βοτανοθεραπείες ** 

Τα γιατροσόφια ή «ιατροσόφια», είναι τα πρακτικά φάρμακα που χρησιμοποιούσαν παλιότερα οι άνθρωποι για την αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας. Ακόμη και στη σημερινή εποχή χρησιμοποιούνται απλά γιατροσόφια που μαθαίνουμε την παρασκευή τους απ’ τους παλιότερους και είναι γραμμένα σε παλιά βιβλία:

Τα γιατροσόφια βασίζονταν στα φαρμακευτικά φυτά, αλλά και σ' άλλα υλικά.
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας αποτελούν μέρος της λαογραφικής τους παράδοσης. Ειδικά  στο Πήλιο, όπου κατά τη μυθολογία έζησε ο Κένταυρος Χείρωνας, που δίδαξε πολλούς στη βοτανική και στις θεραπείες, τα φαρμακευτικά βότανα και τα «φάρμακα» από αυτά, ήταν γνωστά από την αρχαιότητα.

Οι βοτανοθεραπείες και τα μαντζούνια ήταν για τους Πηλιορείτες κομμάτι της ζωής τους και κάποιοι ήξεραν να παρασκευάζουν πολλά απ’ αυτά.

Σύμφωνα με τον  πολυγραφότατο Διονύσιο Πύρρο το Θετταλό (Καστανιά Τρικάλων 1777- Αθήνα 1853) που ήταν ιερομόναχος και γιατρός, τα «γιατροσόφια» δηλαδή η πρακτική φαρμακοποιία, πρέπει να γίνεται σωστά:

Ωστόσο και τα τότε φάρμακα δεν ήταν και τόσο ακίνδυνα, όπως επίσης και η αλόγιστη κατανάλωση των βοτάνων.

Τα γιατροσόφια ήταν χωρισμένα σε κατηγορίες, ανάλογα με το είδος τους . Έτσι έχουμε: 
α)  Αφέψημα από διάφορα φυτά μετά το βράσιμό τους, που βοηθούσε αρκετά  στην
αντιμετώπιση πολλών ασθενειών και ήταν η πιο απλή παρασκευή.
β)  Εκχυλίσματα βοτάνων δηλ. φάρμακα που έχουν βάση το νερό π.χ. καμφορόνερο,
αρωματικό νερό του δυόσμου.
γ)  Οινόπνευμα με εκχυλίσματα διάφορων φυτών π.χ. αψιθιάς, ραβέντι, βαλεριάνας.
δ)  Κατάπλασμα από διάφορα φυτά και σπόρους όπως π.χ. σινάπι, μελισσόχορτο, κέδρο.

 ε)  Έμπλαστρα από κερί, χρυσοπράσινα σκαθάρια κ.ά.

στ)  Κολλύριο με ψιμύθιο(=στουπέτσι).

ζ)  Ματζούνια (γλυκίσματα) με διάφορα βότανα και υλικά. 

η)  Χυλό-πολτό π.χ. από αμύγδαλα, κίτρα, ζοχάρια, αραβικό κόμι.

θ)  Έλαια αρωματικά με νεράντζια, κίτρα, δυόσμο, κανέλα κ.ά.

ι)   Ξίδι με λεμόνια, αλλά και με ποτάσα.

ια) Αλοιφές από διάφορα φυτά (δάφνη, δεντρολίβανο, λεβάντα κ.ά) με λίπος χοιρινό και αρνιού. 

Στο Πήλιο οι «ειδικοί», δηλαδή αυτοί που γνώριζαν και ξεχώριζαν τα ακίνδυνα και ωφέλιμα βότανα από τα επικίνδυνα και δηλητηριώδη, τα μάζευαν ανάλογα με την εποχή και την ανάγκη χρήσης. Μια λάθος συνταγή ή δόση είχε δυσάρεστες συνέπειες.

Έτσι χρησιμοποιούσαν για «αφέψημα» τα βότανα:

τη μέντα,  τη μολόχα, το σαμπούκου(=αφρουφοξυλιά,ακτέα), την (α)λισφακιά

(=φασκόμηλο), το φλαμούρι(=τήλιο), το χαμομήλι.

Για δυναμωτικό χρησιμοποιούσαν αφέψημα βαλεριάνας που έριχναν σε παλιό κρασί.  Για την ιλαρά(=βέμπελη) είχαν το κρεμέζι(=αγριοσταφίδα), για τον πονόματο τα στουμπισμένο γουμαράγκαθο(=γαϊδουράγκαθο, ονόπορδον το ακάνθιον). 

Είχαν επίσης σε μικρή δόση για τον πονόδοντο (σταγόνες πάνω στο χαλασμένο δόντι), για τις νευρασθένειες και την επιληψία τη σκάρφη(=ελλέβορος ο κυκλόφυλλος- δηλητηριώδες φυτό). «Ούτος ελλεβόρου δείται»(=είναι για δέσιμο, είναι για τα σίδερα..) λέγανε σκωπτικά οι αρχαίοιπου έτσι εκφράζονταν ειρωνικά για τους ανισόρροπους!

Την πουρναρόριζα την χρησιμοποιούσαν για τα στηθικά νοσήματα και τον χυλό από επίσης στουμπισμένες τσουκνίδες έβαζαν επίθεμα στους πρησμένους αδένες. Τα χόρτα ζοχάρια(=ζοχιοί) εκτός από τη χρήση του νερού μετά το βράσιμό τους που ήταν για στομαχικά, το κατάπλασμα βοηθούσε στην θεραπεία πληγών. 

Χρησιμοποιούσαν για «αφέψημα» τα βότανα: τη μέντα, τη μολόχα, το σαμπούκου(=αφρουφοξυλιά, ακτέα), την (α)λισφακιά(=φασκόμηλο), το φλαμούρι(=τήλιο), το χαμομήλι.

φλαμούρι-τήλιο

Για τα τσιμπήματα των σκορπιών είχαν το σκορπίδι(=ασπλήνιο). Μάλιστα το ονόμασαν έτσι επειδή «σκορπάει» και τις πέτρες των νεφρών! Το κάτω μέρος του φύλλου του το χρησιμοποιούσαν σε επίδεση πληγών.

Επίσης για τα τσιμπήματα από σφήκες και μέλισσες, αλλά και σαν εντομοαπωθητικό είχαν το μελισσοχόρτι ή μελισσοβότανο(=βάλσαμο λεμονιού). Το θερμασόχορτο (=κενταύριο) ήταν για τους πόνους του στομαχιού και των νεφρών, καθώς και αντιπυρετικό για τη θερμασιά(=ελώδης πυρετός).

Η λαδανιά (=λάβδανο,αλάδανος –κίστος ο κρητικός) ήταν για τις ασθένειες του ουροποιητικού. Μαζί και τα γνωστά θυμάρι και ρίγανη ήταν καταπραϋντικά για τον κοιλόπονο.
Ένα πολύ γνωστό φυτό η πικραγγουριά, ήταν κατά της δυσκοιλιότητας, στον ίκτερο, κατά της ιγμορίτιδας και αλλού. Μάλιστα τη δεκαετία του 1950, πιστεύοντας στη γραφή του Ιπποκράτη πως θεραπεύει τον καρκίνο του εντέρου, πολλοί καρκινοπαθείς έφευγαν από τα νοσοκομεία και χρησιμοποιούσαν το φυτό. Επειδή όμως είναι ισχυρό δηλητήριο, αρκετοί πέθαναν! 

πικραγγουριά ή ελατήριο

Από τα μαύρα μούρα έφτιαχναν το πιο γνωστό μαντζούνι που ήταν ιδανικό για τον πονόστομο.

*Πρακτικά φάρμακα, συνήθως σε μορφή πολτού. [macun(τουρκ)=θεραπευτικό παρασκεύασμα. «Έκλειγμα» αρχ. ρ. εκλείχω= γλείφω ή βυζαίνω κάποιο γιατρικό).]
** Αφορμή για αυτή τη δημοσίευση μου έδωσε ο φίλος Αντώνης Ζ. (Η Μαγνησία Στο Πέρασμα Του Χρόνου) με μια ανάρτησή του σχετική με τα άγρια χόρτα (λάχανα τα λέμε στο Πήλιο).

Σημείωση: Οι φωτογραφίες όλων των φυτών υπάρχουν στο διαδίκτυο 

(Έχει και συνέχεια)